○Internet orqali zo‘ravonlikning oldini olish va ko‘riladigan choralar
Dunyo bo‘ylab internet orqali zo‘ravonlik (kiberbulling) jiddiy ijtimoiy muammoga aylanib bormoqda va buning oqibatida ko‘plab odamlar o‘z joniga qasd qilishga majbur bo‘lmoqda. Kimnidir hasad qilish yoki tanqid qilish istagida bo‘lgan ego uchun anonim tarzda hujum uyushtirish va jinoyatchi sifatida aniqlanmaslik imkoniyati mavjud bo‘lgan internet – zo‘ravonlikning eng qulay maydoniga aylanib qolmoqda.
Biroq, haqorat qilayotgan odamlarning hammasi o‘zini yomon ish qilayotgan deb o‘ylamaydi. Ba’zilari o‘z so‘zlarini to‘g‘ri deb bilib yozadi, boshqalari esa o‘zlarining haqorat qilayotganliklarini anglamaydi. Anonimlik tufayli shaxsiyati fosh bo‘lmaydi deb qasddan yomon so‘zlar yozadiganlar bor, atrofdagilarning tahqirli gaplariga ergashib post yozadiganlar bor, shuningdek, shaxsiyat buzilishi sababli boshqalarga hamdardlik bildirish qobiliyati juda past bo‘lgan shaxslar ham bor.
Yaponiyaning yirik internet kompaniyalaridan biri izoh qoldiradigan foydalanuvchilarga oldindan mobil telefon raqamini ro‘yxatdan o‘tkazishni majburiy qildi. Natijada, post yozish taqiqlangan foydalanuvchilar soni 56% ga kamaydi, post yozishdan oldin beriladigan ogohlantirish xabarlarining ko‘rsatilish holatlari esa 22% ga qisqardi.
Yaponiyadagi yana bir misolda, bir NNT (nodavlat notijorat tashkiloti) tomonidan tuhmat qilayotgan foydalanuvchilarga “Sizning sharhlaringiz yozib olinmoqda va kuzatilmoqda” deb aytilganida, haqoratli izohlarning 90% i to‘xtagan.
Amerikalik bir tadbirkorning tadqiqotiga ko‘ra, 12 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan yoshlar boshqa yosh guruhlariga qaraganda 40% ko‘proq yomon niyat bilan post yozish tendensiyasiga ega. Buning sababi shundaki, o‘zini nazorat qilishga mas’ul bo‘lgan miya qismidagi peshona bo‘lagi oxirgi bo‘lib rivojlanadi va bu jarayon 25 yoshgacha davom etadi. Shu sababli, yoshlar ko‘pincha o‘ylamasdan, impulsiv ravishda post yozadilar. Shu bois, bu tadbirkor yoshlar haqoratli post yozmoqchi bo‘lganida, “Bu tajovuzkor xabar kimnidir xafa qilishi mumkin, haqiqatan ham bu postni joylamoqchimisiz?” degan ogohlantirish xabarini chiqadigan dastur yaratdi. Ushbu dasturdan foydalangan holda, haqoratli post yozmoqchi bo‘lgan yoshlarning soni 71.4% dan 4.6% gacha kamaydi.
Bu misollardan kelib chiqib, haqoratli postlarni oldini olish uchun foydalanuvchini ogohlantiruvchi xabarlarni avvaldan ko‘rsatish va post yozuvchining shaxsini oshkor qilish haqoratlarni kamaytirishning samarali usullaridan biri ekanligi ko‘rinib turibdi. Biroq, shunga qaramay, haqoratli post yozadigan odamlar hamon topiladi.
Boshqa tomondan, pul tizimi mavjud bo‘lgan jamiyatda xorijiy kompaniyalarning veb-saytlarida yozilgan haqoratli postlarni o‘chirish uchun so‘rov yuborilganda, kompaniya o‘z siyosatiga ko‘ra jarayonni kechiktirishi yoki umuman o‘chirib tashlamasligi mumkin. Prout qishlog‘ida esa bunday kompaniyalar yoki davlat chegaralari mavjud emas, shuning uchun internetdagi zo‘ravonlik muammosini hal qilish maqsadida quyidagi qoidalar butun dunyo uchun umumiy qoidalar sifatida belgilanadi.
● Post yoki izoh qoldirish imkoniyati mavjud bo‘lgan barcha veb-saytlar foydalanuvchilardan shaxsiy ID ro‘yxatdan o‘tishini talab qiladi. Shuningdek, ushbu foydalanuvchining yashash joyi bo‘yicha 5-qishloq yig‘iniga xabar berish tizimi majburiy o‘rnatiladi. Ushbu tizim mavjud bo‘lmagan veb-saytlarni boshqarayotgan shaxslar va u yerda post yoki izoh qoldirgan foydalanuvchilar noqonuniy hisoblanib, tegishli choralar ko‘riladi.
Prout qishlog‘ida har bir shaxsning tug‘ilish qaydlari, joriy yashash manzili, tibbiy tarixi va umumiy aholi sonini hisobga olish tizimi shaxsiy ID orqali boshqariladi. Shu ID dan foydalanib, internetda post yoki izoh qoldirish funksiyasiga ega barcha saytlar avval shaxsiy ID ni ro‘yxatdan o‘tkazish orqali akkaunt yaratish va undan foydalanish qoidalariga bo‘ysunadi. Foydalanuvchi ismi haqiqiy ism yoki anonim bo‘lishi mumkin. Ushbu shaxsiy ID ga bog‘liq yashash manzili orqali, shu hududga mas’ul bo‘lgan 5-qishloq yig‘ini yetakchisiga xabar yuborish tizimi yo‘lga qo‘yiladi.
Post yoki izoh qoldirganda, foydalanuvchi ismi ko‘rinishi yoki ko‘rinmasligi mumkin, ammo har doim xabar berish tugmasi bo‘lishi shart. Agar post yoki izoh kimdir tomonidan xabar qilinsa, u vaqtincha yashiriladi.
Ushbu tizim xizmat ko‘rsatadigan tashkilotlar tomonidan e’lon berishda ham qo‘llaniladi. E’lon bergan shaxs tegishli bo‘lgan 5-qishloq yig‘iniga xabar yuboriladi.
5-qishloq yig‘ini yetakchisi uchinchi tomon sifatida tushumgan shikoyatni tekshiradi va u haqorat yoki tuhmat mezonlariga mos keladimi-yo‘qmi, shuningdek, bu shaxsning nechinchi marta bunday qoidabuzarlikka yo‘l qo‘yayotgani va kelajakda shunday xatti-harakatlarni takrorlashi ehtimoli bor yoki yo‘qligini baholaydi. Asosiy mezon – bu post yoki izoh boshqasiga nisbatan hujum yoki zarar yetkazish maqsadida yozilganligi, hamda qabul qiluvchi tomonidan yomon niyat sifatida his qilinishidir. Prout qishlog‘ining turli hududlardagi yetakchilari bir xil tamoyillarga asosan baho berishlari uchun, quyidagicha umumiy choralar belgilanadi:
"Internetda haqorat va tuhmat darajalari hamda ko‘riladigan chora-tadbirlar"
1-daraja: Jabrlanuvchini haqorat qilish orqali ruhiy zarar yetkazish
(1 hafta – 1 yil davomida qayta tarbiya muassasasiga joylashtirish va ozodlikka chiqqandan keyin 1 yil – 5 yil davomida post va izoh qoldirish funksiyasidan foydalanishni taqiqlash)
- Haqoratli so‘zlar (ahmoq, o‘l, yo‘qol, jirkanch, shaxsni xafa qiladigan laqab qo‘yish va h.k.).
- Shaxsiyati yoki tashqi ko‘rinishini kamsitish (pakana, xunuk, omadsiz, odam emas, oilang eng yomon va h.k.).
2-daraja: Jabrlanuvchining ijtimoiy obro‘sini tushirish
(1 – 3 yil davomida qayta tarbiya muassasasiga joylashtirish va ozodlikka chiqqandan keyin 1 yil – 5 yil davomida post va izoh qoldirish funksiyasidan foydalanishni taqiqlash)
- Asossiz ma’lumotlarni tarqatish (masalan: “Falonchi fohishalik bilan shug‘ullanadi”, “U doktor bemorlarga noto‘g‘ri muolaja qilgan”, “Bu restorandagi ovqat juda yomon” va h.k.). Agar haqiqat bo‘lsa ham, isbot bo‘lmasa, bu qoidabuzarlikka kiradi.
3-daraja: Jabrlanuvchiga hayoti xavf ostida ekanligini his qildiradigan harakatlar
(3 – 5 yil davomida qayta tarbiya muassasasiga joylashtirish, ozodlikka chiqqandan keyin 1 yil – 5 yil davomida post va izoh qoldirish funksiyasidan foydalanishni taqiqlash)
- Kamsituvchi so‘zlar (jinsi, kasalligi, nogironligi, dini, e’tiqodi, millati, kelib chiqishi, kasbi bo‘yicha kamsitish).
- Qo‘rqitish va tovlamachilik (o‘ldiraman, o‘g‘irlab ketaman, yoqib yuboraman, pushaymon qilaman va h.k.).
- Boshqa shaxs nomidan harakat qilish yoki shaxsiy ID ni soxtalashtirib ma’lumot tarqatish.
- Shaxsiy ma’lumotlarni oshkor qilish (asl ismi, yashash manzili, telefon raqami, oilasi haqida ma’lumotlar yoki shaxsni aniqlashga yordam beradigan fotosuratlarni yomon niyat bilan tarqatish).
- Xabar berish funksiyasi mavjud bo‘lmagan post platformalarini yaratish yoki ulardan foydalanish.
4-daraja: Jabrlanuvchini uzoq muddat qiynoqqa soladigan harakatlar
(5 – 20 yil davomida qayta tarbiya muassasasiga joylashtirish, ozodlikka chiqqandan keyin 1 yil – 5 yil davomida post va izoh qoldirish funksiyasidan foydalanishni taqiqlash)*
- Bir marta tarqalgach, nazorat ostiga olish qiyin bo‘lgan yalang‘och yoki sharmandali suratlarni tarqatish.
- Jabrlanuvchi bu sababli depressiya kabi uzoq muddatli kasallikka chalingan holatlar.
5-daraja: Jabrlanuvchining o‘limiga sabab bo‘lish
(10 yil – umrbod davomida qayta tarbiya muassasasiga joylashtirish, ozodlikka chiqqandan keyin 1 yil – 5 yil davomida post va izoh qoldirish funksiyasidan foydalanishni taqiqlash)
- Internetdagi haqorat va tuhmat sababli jabrlanuvchi vafot etgan bo‘lsa, bunday postni yozgan barcha foydalanuvchilar javobgarlikka tortiladi.
Bu dastlabki loyihadir, lekin Prout qishlog‘ida bezorilik (zo‘ravonlik) deb ataladigan jinoyatni imkon qadar nolga tushirish uchun aynan shu chiziq chiziladi.
Internetda fikr bildirish erkinligi mavjud, biroq yuqoridagi haqorat va tuhmat so‘zlari so‘z orqali tajovuz bo‘lib, qoidalar bo‘lmasa, tartibsizlik holatiga olib keladi. Bundan tashqari, bu kabi so‘zlarni qayta-qayta o‘qish jabrlanuvchini o‘z joniga qasd qilishga yoki biznes faoliyatiga putur yetkazishga olib kelishi mumkin.
Boshqa tomondan, agar biror shaxs ma’lumotlar va ilmiy manbalar asosida dalillar bilan fikr bildirsa, bu sifatli tanqid bo‘lishi mumkin va hech qanday muammo tug‘dirmaydi. Shuningdek, “ahmoq” kabi so‘zlar ishlatilgan bo‘lsa ham, ularning haqorat mezoniga mos keladimi yoki yo‘qligini aniqlash qiyin bo‘lishi mumkin.
Masalan, kimdir biror video ko‘rib: *“Bunday ishni faqat ahmoqlar qiladi, deb o‘ylayman”* deb izoh yozsa, u hech qanday dalil keltirmay shaxsiy fikrini bildirmoqda. Biroq, bu izohda “ahmoq” so‘zi biroz keskin bo‘lsa ham, u shunchaki o‘z fikrini ifoda etayotgan bo‘lishi mumkin yoki faqat tor doiradagi dunyoqarashidan kelib chiqib yozgan bo‘lishi ehtimoli bor.
Yoki kimdir *“Ahmoq, ahmoq, ahmoq, sen chindan ham ahmoqsan”* deb izoh yozsa, bu ikki xil ma’noda tushunilishi mumkin:
1. “Men senga ishongandim, nega bunaqa bema’ni ish qilding?!” degan ma’noda o‘z xafaligini ifodalash uchun yozilgan bo‘lishi mumkin.
2. Shunchaki haqorat qilish maqsadida yozilgan bo‘lishi mumkin.
Bu kabi vaziyatlarni to‘g‘ri baholash uchun izoh yozilgan video mazmuni va oldingi yoki keyingi izohlar bilan bog‘liq kontekst ham hisobga olinishi kerak.
Shuningdek, ba’zi kulgili vaziyatlarni aks ettirgan videolarda ishtirokchining yuz ifodasi haqida “Jirkanch”* deb izoh qoldirilsa, bu ham turlicha qabul qilinishi mumkin.
- Kimdir “O‘sha paytdagi yuz ifodasi unchalik chiroyli emas edi”* deb muloyim tarzda yozishi mumkin.
- Boshqasi esa “O‘sha paytdagi yuzing juda jirkanch edi” deb ancha qattiqroq ohangda yozishi mumkin.
Haqorat mezonida keltirilgan so‘zlar ishlatilgani uchun har qanday holatda bu jinoyat deb hisoblanmaydi. Bu shuningdek, qabul qiluvchining qanday tushunishiga ham bog‘liq. Ammo *“Sen juda jirkanchsan, o‘zingni o‘ldir”* kabi jumlalar aksariyat odamlar tomonidan ochiq haqorat sifatida qabul qilinishi ehtimoli yuqori.
Ya’ni, bu kabi holatlarda birinchi navbatda chiziqni jabrlanuvchi o‘zi chizadi va xabar berish yoki bermaslikni hal qiladi. Agar xabar berilgan bo‘lsa, uchinchi tomon sifatida 5-qishloq yig‘ini yetakchisi tekshiruv olib boradi, lekin avval 5-qishloq yig‘inida muhokama qilinadi. Asosiy mezon – ushbu izoh yoki post jabrlanuvchi tomonidan tajovuz yoki zarar yetkazish niyatida qabul qilinadimi yoki yo‘qmi.
Shu sababli, foydalanuvchilar ham, jinoyatga kiradimi yoki yo‘qligi noaniq bo‘lgan izoh va postlarni joylashtirishdan tiyilganlari ma’qul. Har qanday izoh yoki postni joylashtirishdan oldin uni qayta ko‘rib chiqish tavsiya etiladi. Bunday noaniq holatlar jabrlanuvchi yoki 5-qishloq yig‘ini yetakchisining qadriyatlari va tushunchalariga qarab farq qilishi mumkin.
Shuningdek, 5-qishloq yig‘ini yetakchisi xabar beruvchining xulq-atvorini ham baholaydi. Masalan, agar bir qo‘shiqchining videosiga 10 mingta izoh qoldirilgan bo‘lsa va muxlislar har qanday tanqidiy izohni ommaviy ravishda xabar berib o‘chirib tashlashga harakat qilsalar, bu tizimni noto‘g‘ri ishlashiga olib keladi. Shu sababli, agar 5-qishloq yig‘ini yetakchisi bu xabarni haqorat yoki tuhmat deb hisoblamasa, xabar beruvchi shaxsning ishonchlilik reytingi pasayadi. Masalan, agar uch marta noto‘g‘ri xabar berilgan bo‘lsa, xabar beruvchi 1 oy davomida shikoyat berish huquqidan mahrum qilinadi. Agar xabar berish huquqi qayta tiklangandan keyin yana uch marta noto‘g‘ri shikoyat qilsa, keyingi cheklov muddati 3 oy bo‘ladi. Shu tarzda, xabar berish jarayoni ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilishi kerak. Jinoyatchi va xabar beruvchi uchun cheklov muddatlari hali aniq belgilanmagan. Agar xabar noto‘g‘ri deb topilsa, post yoki izoh qayta ko‘rinadigan bo‘ladi.
Agar 5-qishloq yig‘ini yetakchisi xabar qilingan kontent haqorat yoki tuhmatga mos keladi deb hisoblasa, u tegishli shaxsga yoki uning oilasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chora ko‘rish haqida xabar beradi va ushbu izoh yoki postni o‘chiradi. Ba’zan 5-qishloq yig‘inining barcha a’zolari muhokama qilib, ushbu masalani boshqa bir shaxs orqali yetkazish maqbulroq bo‘lishi mumkin. Bu insonlar o‘rtasidagi munosabatlarga bog‘liq bo‘lganligi sababli, har bir holatga mos yondashiladi.
Biroq, agar shikoyat qilingan postda yalang‘och tasvirlar joylashtirilgan bo‘lsa, buni 5-qishloq yig‘inida ochiq muhokama qilish jabrlanuvchiga qo‘shimcha ruhiy zarar yetkazishi mumkin. Shuning uchun 5-qishloq yig‘ini yetakchisi ushbu tasvirni bevosita ko‘rinmas qilish uchun tahrirlash kabi ehtiyot choralarini ko‘radi va keyin muammoni atrofdagilar bilan muhokama qiladi.
Shuningdek, tadbirlar, kasalxonalar, restoranlar, shaxsiy xizmatlar va boshqalar bo‘yicha baholarni internetda yozish odati ham bor. Biroq, xizmatdan norozi bo‘lgan yoki hasad qilgan ba’zi odamlar yolg‘on izohlar yozishadi. Misol uchun: *“O‘sha joyning ovqatida hasharot bor edi”* yoki *“Doktor to‘g‘ri davolashni o‘tkazmagan”* kabi izohlar, agar dalil bo‘lmasa, haqiqatmi yoki yolg‘onmi ekanini aniqlash qiyin.
Bunday holatlarda, yolg‘on izohlar yozilgan xizmat ko‘rsatuvchi shaxs zarar ko‘radi va yolg‘onni yozgan shaxs g‘alaba qozonadi. Shuning uchun, Prout qishlog‘ida, tanqidiy izohlar haqiqat bo‘lsa ham, agar dalil bo‘lmasa, ular haqorat va tuhmat sifatida ko‘rib chiqiladi va tegishli choralar ko‘riladi. Bu esa xizmat ko‘rsatuvchi tomonidan tanqidni qabul qilish va xabar berish-o‘zgartirish jarayonini boshlashni talab qiladi.
Biroq, video va boshqa manbalar orqali dalil keltirilgan tanqidiy izohlar ko‘pincha muammo bo‘lmaydi. Masalan, agar biror hayvon shifoxonasida shifokor hayvonga zolimlik qilayotganining dalil videosi bilan tanqidiy izoh yozilsa, 5-qishloq yig‘ini yetakchisi buni noqonuniy deb hisoblamasligi mumkin.
Ushbu tizimning asosida yotgan narsa shundaki, Prout qishlog‘ida politsiya yo‘qligidan, jamiyatning xavfsizligini aholi o‘zi ta’minlashi kerak. Bu haqiqat dunyosi ham, internet olami ham bir xil. Internet olami osonlikcha bezorilikni qo‘llab-quvvatlaydigan muhitga aylanishi allaqachon isbotlangan. Uzoqda yashovchi mashhur shaxslarga nisbatan haqoratlar bo‘lishi mumkin, lekin yaqinda yashovchi odamlar orasida ham bezorilik holatlari ko‘p. Agar yaqinda yashovchi biror shaxs munitsipalitetning xavfsizligini buzsa, bu holatni ham o‘zimiz himoya qilishimiz kerak. Bu xavfsizlikni buzgan foydalanuvchiga eng yaqin joyda yashovchi 5-qishloq yig‘ini yetakchisi bu xatti-harakatning noqonuniyligini aniqlash huquqiga ega. Yomon niyatli foydalanuvchilar esa qayta tarbiya muassasasida davolanishadi.
5-qishloq yig‘ini yetakchisi ham odamdir, shuning uchun u choralar ko‘rishda xato qilishi yoki o‘zining oila a’zolari yoki do‘stlarini xabar qilganida jazoni yengillashtirish ehtimoli mavjud. Agar xabar beruvchi 5-qishloq yig‘ini yetakchisining qaroridan norozilik bildirsa yoki belgilangan muddat ichida javob olmasa, avtomatik ravishda 4-qishloq yoki 3-qishloq yetakchisiga xabar yuboriladi va oxir-oqibat 1-qishloq yetakchisiga murojaat qilish imkoniyati beriladi. Agar 1-qishloq yetakchisi ham buni tasdiqlamasa, barcha jarayon tugaydi va xabar beruvchi 6 oy davomida xabar berish huquqidan mahrum bo‘ladi.
Jabrlanuvchi o‘zini yolg‘iz his qilsa yoki vaziyatni hal qila olmasa, o‘z yashash joyidagi 5-qishloq yig‘ini yetakchisiga murojaat qilishi mumkin va birgalikda xabar berish uchun boshqa tegishli yetakchilar bilan suhbatlashish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Shuningdek, munitsipalitetning yetakchilari bezorilik yoki jinoyat bilan shug‘ullanuvchilarni ogohlantirganida yoki chora ko‘rganida, buni kichik guruhdan ko‘ra katta guruh bilan amalga oshirish asosiysi hisoblanadi. Bezorilar ko‘pincha o‘ziga nisbatan adolatsiz munosabatda bo‘lganliklari uchun qarshi nafrat tuyg‘ulariga ega bo‘lishlari va ba’zi hollarda tahdidli bo‘lishlari mumkin. Shuning uchun ba’zi yetakchilar bundan qo‘rqishlari mumkin. Bundan tashqari, ko‘p hollarda bezorilar o‘z xatti-harakatlarini to‘g‘ri deb hisoblab, o‘zini to‘g‘ri yo‘lga solishga tayyor bo‘lmasliklari mumkin. Ba’zida esa ular guruh bo‘lib bezorilik qilishlari mumkin. Shuning uchun, agar ogohlantirish kichik guruhda amalga oshirilsa, ular nafratlangan holda qarshi hujum qilishlari mumkin.
Bezorilar, yashirin va adolatsiz xatti-harakatlarini katta ishga aylantirib, ko‘plab odamlarga o‘zining past darajali xususiyatlarini ko‘rsatishga majbur bo‘lganidan uyalmaydilar. Shu sababli, katta guruhda ma’lumotni ulashib ogohlantirish ko‘proq samarali bo‘ladi va ogohlantiruvchi taraf uchun xavfni kamaytiradi.
Bunday qoidalar belgilanishiga qaramay, ba’zi odamlar internetda xabar berish funksiyasi yo‘q bo‘lgan saytlar yaratib, undan foydalanishi mumkin. Bunday holatda, foydalanuvchilardan biri xohish bilan xabar berishini kutish kerak bo‘ladi. Agar buni topishsa, saytni yaratgan shaxslar va foydalanuvchilar tegishli choralar ko‘riladi.
Shu bilan birga, bunday jinoyatlar va ularning soni o‘nlab yillar davomida shaxsiy IDga yoziladi. Agar biror shaxs bir necha marta shu turdagi jinoyatlarni takrorlasa, qayta tarbiya muassasasiga joylashtirish muddati yoki post va izoh qoldirish funktsiyasidan foydalanish taqiqlanishi davri uzoqlashadi. Bu, shuningdek, 5-qishloq yig‘ini rahbarini tanlashda qaror qilish uchun ham asos bo‘ladi. Internetda yomon xulq-atvor ko‘rsatayotgan shaxslar, sadoqat va axloqdan mahrum bo‘lgani uchun rahbar bo‘lish uchun mos kelmaydi. Shunday qilib, 5-qishloq yig‘ini yetakchisi kabi shaxslar haqida ma’lumot to‘plansa, munitsipalitetni boshqarish osonlashadi.
0 コメント